Giorgio Agamben – Italiaans Filosoof en universiteitshoogleraar

Boek bespreking:

– FILOSOFIE – AGAMBEN IS BINNEN!
De Italiaanse filosoof Giorgio Agamben is onder meer bekend geworden door zijn Homo sacer-theorie. Homines sacri zijn volgens Agamben ‘heilige mensen’ die uit de samenleving zijn verbannen, zoals terroristen, vluchtelingen en comapatiënten.

Door zijn in de loop van 2020 verschenen corona-interventies heeft de filosofie van Agamben opnieuw aan actualiteit gewonnen. Deze filosofie is uiterst controversieel: Agamben schrikt er niet voor terug om in de context van de corona-maatregelen te reppen van de uitzonderingstoestand, een ander veelvuldig door hem gebruikt concept. Hij stelt dat de autoriteiten in de westerse samenlevingen al decennialang de neiging hebben die uitzonderingstoestand permanent te maken, zodat de democratie buitenspel wordt gezet en de vrijheid het nakijken heeft. Hij denkt dat de moderne mens, uit vrees voor een redelijk abstracte dreiging als een virus, bereid is zijn vrijheid op te geven omwille van zijn naakte overleving.

In deze bundel zijn twintig recente essays van Agamben verzameld, waarin hij diverse aspecten van zijn filosofie nader uitwerkt aan de hand van concrete voorbeelden. Dat zijn filosofie een duidelijk politiek karakter heeft, laat zich raden. Minder makkelijk is het die politiek een plaats te geven in het bekende spectrum. Starfish Books ziet Agamben echter als een uitgesproken linkse filosoof, en hoopt met deze uitgave een positieve bijdrage te leveren aan de discussie over noodzaak en gevolgen van de coronamaatregelen, en over de (her-)inrichting van onze samenleving ná corona. Zal de uitzonderingstoestand het ʻnieuwe normaalʼ worden?

Het schip is zinkende, maar wij maken ruzie over de lading.
Hiëronymus

Het is waarschijnlijk het meeste effectieve bestuursapparaat dat de westerse geschiedenis ooit gekend heeft. De ervaring wijst uit dat, als het eenmaal gaat om een bedreiging voor de volksgezondheid, de mensen bereid zijn met maatregelen in te stemmen waarvan ze nooit gedacht hadden die ooit te
kunnen tolereren, tijdens de twee wereldoorlogen niet en ook niet onder totalitaire dictaturen. De uitzonderingstoestand, die is verlengd tot 31 januari 2021, zal worden herinnerd als de langste opschorting van de wet in de geschiedenis van ons land, opgelegd zonder dat de burgers of hun vertegenwoordigende lichamen er ook maar iets tegen in te brengen hadden.

Als de machten die de wereld regeren ervoor hebben gekozen gebruik te maken van het voorwendsel van een pandemie – of die nu echt of gesimuleerd is, doet er op dit punt niet toe – teneinde hun bestuursparadigma’s van boven
tot onder om te kunnen bouwen, dan betekent dit dat de oude modellen in hun ogen steeds meer in verval zijn geraakt en niet meer afdoende konden beantwoorden aan de nieuwe eisen. Net zoals Diocletianus en daarna Constantijn, geconfronteerd met de crisis die het Romeinse Rijk tijdens de derde eeuw trof, enkele radicale hervormingen van de administratieve, militaire en economische structuren doorvoerden, die zouden culmineren in de Byzantijnse autocratie, hebben de huidige machthebbers besloten de paradigma’s van de burgerlijke democratie – met hun rechten, parlementen en grondwetten – zonder pardon te laten vallen en te vervangen door nieuwe constructies, waarvan we nu nog nauwelijks het ontwerp kunnen onderscheiden, omdat ze waarschijnlijk ook nog niet helemaal duidelijk zijn voor degenen die er de contouren van schetsen.

Wat dit aangaat zijn er overeenkomsten met wat er in 1933 in Duitsland is gebeurd, toen de nieuwe kanselier Adolf Hitler, zonder de grondwet van de Weimar republiek formeel af te schaffen, een uitzonderingstoestand afkondigde die twaalf jaar van kracht zou blijven. De grondwettelijke orde werd zo in feite terzijde geschoven, hoewel ze schijnbaar gehandhaafd
bleef. In nazi-Duitsland was voor dit doel een uitgesproken totalitair
ideologisch apparaat noodzakelijk, maar de verandering waarvan
wij nu getuige zijn functioneert simpelweg op basis van de verspreiding van medische terreur en een soort gezondheidsreligie.

Agamben verwijst naar het boek The Great Transformation van de twintigste-eeuwse sociale denker Karl Polanyi.

Polanyi beschrijft de opkomst van de liberale markteconomie in de achttiende eeuw als het resultaat van bewust overheidsbeleid om de markt te ‘ontkoppelen’ (disembedding) van de samenleving. Hier benadrukt Agamben vooral dat de overgang naar een nieuwe maatschappelijke orde wederom het gevolg is van gerichte staatsinterventies.

De kracht van de huidige transformatie is tegelijkertijd ook haar zwakte.

Voor de verspreiding van medische terreur is een daarop afgestemd en onfeilbaar medisch apparaat nodig, dat niet makkelijk intact te houden is. De medische religie kent, net als alle religies, haar ketters en dissidenten, en gezaghebbende stemmen hebben de ernst van de epidemie al aangevochten, die immers niet oneindig volgehouden kan worden op basis van dagelijkse
cijferpublicaties zonder enige wetenschappelijke consistentie.
Het is waarschijnlijk dat de eersten die dat zullen beseffen juist de machthebbers zelf zullen zijn. Als zij niet hadden gemeend dat zij in groot gevaar verkeerden, hadden ze nooit hun toevlucht genomen tot deze extreme en onmenselijke maatregelen.

Controversiële uitspraken zijn de Italiaanse filosoof Giorgio Agamben niet vreemd. Een kleine dertig jaar geleden verklaarde hij in zijn roemruchte Homo sacer dat het concentratiekamp het paradigma vormt van de moderne
politiek. Dus niet alleen van totalitaire regimes, zoals Hannah Arendt eerder had betoogd, maar ook van democratische rechtstaten. Daarnaast plaatste hij het ontstaan van de universele mensenrechten in eenzelfde biopolitiek spoor als de nazi politiek, beschreef hij het kapitalisme als een cultusreligie die schuld zonder verlossing produceert en schetst hij een beeld van de moderne burger als een gehoorzaam automaton, tot in de puntjes bestuurd door de spektakelmedia. Sinds februari 2020 kunnen we aan dit rijtje radicale kritiek ook zijn felle aanval op de mondiale, maar vooral Italiaanse omgang met het coronavirus toevoegen.

Waren de reacties op zijn eerdere uitspraken al niet mals, de coronainterventies die in deze bundel zijn opgenomen hebben tot een waar carnaval aan affecten geleid. Sommigen, onder wie ook filosofische medestanders, werden erdoor aan het twijfelen gebracht over de waarde van zijn filosofie in het algemeen. Tegenstanders zagen zijn uitspraken als het ultieme bewijs voor wat ze allang dachten te weten: Agamben is een doemdenker, een fantast en een spektakelfilosoof, zelf een exemplarisch product van de cultuur die hij zo bekritiseert.

Het boek is verkrijgbaar via deze link https://www.starfishbooks.org/agamben-epidemie-als-politiek/

Vertalingen:
Ype de Boer, Tim Christiaens & Menno Grootveld
voorwoord Ype de boer
nawoord Tim Christiaens

Giorgio Agamben Stelingname Green Pass-verplichting op het werk, Agamben: “Het is een tracking- en controlemethode”. De filosoof sprak ook bij de hoorzitting in de Eerste Kamer over het besluit dat voorziet in de verlenging van de groencertificering.

In deze video over het recente schrijven van filosoof Giorgio Agamben over het coronavirus en de lockdowns. In het bijzonder probeer ik wat hij zegt in ongeveer 15 enigszins ongelijksoortige essays samen te vatten in één enkel argument.